24 dil bilen halı temizleyici! Beynini inceleme altına aldılar… ‘Yüzünde oluşan ifadeyi görmek çok hoşuma gitti’

Vaughn Smith, 46 yaşında. ABD’nin başşehri Washington’da yaşıyor. İşi her gün mesken konut dolaşıp lekeli halıları temizlemek. Müşterileri ondan çok mutlu. Zira en inatçı lekeleri bile nasıl çıkarabileceğini çok düzgün biliyor. Verdiği paklık hizmeti karşılığında saatte yaklaşık 20 dolar kazanıyor.

Smith’in yakın etrafındakiler dışında kimsenin bilmediği çok değişik bir özelliği var. Kimse bilmiyor, zira Smith bu husustan bahsetmekten pek hoşlanmıyor. Lakin biri sorduğunda da gerçeği gizlemiyor: Smith, 8 lisanı çok akıcı bir biçimde konuşabiliyor. Bu lisanlar İngilizce, İspanyolca, Bulgarca, Çekçe, Portekizce, Rumence, Rusça ve Slovakça.

Lakin lisan hünerleri bununla sonlu değil. “Hepsinde çok güzel değilim lakin 25 lisanı de az çok biliyorum” diyen Smith’in bu tabiri fazla mütevazı sayılabilir. Çünkü Smith aslında toplam 45 lisan biliyor, bunların 24 adedini kullanarak uzun sohbetler yapabiliyor. 8 başka alfabeyi okuyup yazabiliyor. İtalyanca, Fince ve Amerikan İşaret Lisanı ile kıssalar anlatabiliyor. Kendi kendine Meksika’daki Nahuatl ve Montana’daki Saliş yerlilerinin lisanını öğrenmeye çalışıyor. Hollandaca ve Katalancadaki aksanları o kadar başarılı ki doğuştan bu lisanları konuşanları bile şaşırtıyor.

Smith’in bu sırrını öğrenen herkes, birebir şeyi merak ediyor: Dışişleri Bakanlığı’nda ya da Memleketler arası Para Fonu’nda çalışan mütercimlerin 6 basamaklı maaşlar aldığı, yabancı lisan bilmenin CV’lerdeki en değerli maharet kabul edildiği bir kentte, bu yetenekli adam kendini neden gizliyor?

SMITH 45 LİSANI NASIL ÖĞRENDİ?

Birden fazla lisan konuşabilen şahıslar için “poliglot” sıfatı kullanılıyor. Smith gibiler ise “hiperpoliglot” olarak isimlendiriliyor ve çok az bulunuyor. Hiperpoliglot olmak için en az 11 lisan bilmek gerekiyor. Bilinen lisan sayısı arttıkça hiperpoliglotların enderlik düzeyi de artıyor. Bugüne kadar kayda geçmiş birkaç efsanevi poliglot var ve hepsi de insanın potansiyelinin sonlarının ne kadar zorlanabileceğine dair tartışmalara yol açmış bireyler.

Pekala Smith nasıl hiperpoliglot oldu? Beyni yabancı lisan öğrenirken çok zorlananlardan farklı mı çalışıyor? Ve doğal herkesin merak ettiği üzere, neden halı temizleme işiyle uğraşıyor?

Bütün bu soruların sorunun özünü kaçırdığını belirten ve “Benim kimseyi etkilemek üzere bir derdim yok” diyen Smith, kendisine sorulmadıkça bildiği lisanlardan kimseye bahsetmediğini hatırlatıyor. Kendini bildi bileli isimleri sayıları, tarihleri ve sesleri diğerlerinden daha yeterli hatırladığını belirten Smith, “Bunun sebebi benim için de bir sır” diye konuşuyor.

Pekala ya ömrünü lisan öğrenmeye adamış olmasının sebebi? İşte o Smith için bir sır değil…,

İNGİLİZCE VE İSPANYOLCAYLA BÜYÜDÜ

Smith çocukken dünya üzerinde iki lisan var sanıyordu: Babasının konuştuğu İngilizce ve annesinin konuştuğu İspanyolca. Meksika’daki akrabalarını ziyaret ettiğinde İspanyolca konuşmaktan çok keyif alıyordu ancak Maryland’deki çocukluğu boyunca bu lisanı kullanmamaya ihtimam göstermişti. Öteki çocuklardan farklı görünmek istemiyordu. Bu nedenle İspanyolcayı bir sır olarak kendine saklamaya karar vermişti.

Günlerden bir gün babasının Belçika’daki uzak akrabaları Maryland’e onları ziyarete geldi. Smith’in hiç bilmediği kimi sözler söylüyorlardı ve bunları anlayamamak onu çok sinirlendiriyordu. O günden itibaren karşısına çıkan tüm lisanlara büyülenmiş üzere yaklaşmaya başladı. Annesinin plaklarından Fransızca, babasının tamirci olarak çalıştığı bir meskende bulduğu sözlükten Almanca, sınıflarına gelen bir yabancı öğrenciden Rusça öğrenmeye çalışıyordu. Markette karşılaştığı yaşlı Ruslarla ana lisanlarında konuşuyor, onları memnun ediyordu.

Öteki yandan öğretmenleri ve ailesi için tam bir hayal kırıklığıydı. Sınıfta sesli okuma sırası ona gelince yeniden yanlış cümleden başlamıştı. Öğretmeni tekrar annesini arayıp “Dersi hiç dinlemiyor” diye şikâyet etmişti. Babası yeniden “Ben bakamıyorum” deyip annesinin konutuna göndermişti. Smith’e daima kendisinde bir sorun varmış üzere geliyordu.

“MUY, MUY INTELLIGENTE”

Annesi Sandra Vargas, “Ona nasıl rehberlik yapacağımı bilmiyordum” diye anlatıyor o günleri.

20’lerinin başında bir genç anneydi Vargas. Boşanmak üzereydi ve hiç bilmediği bir ülkede iki erkek çocuğu tek başına yetiştirmeye çalışıyordu. Oğlunun öteki çocuklarla bağ kuramadığını gördüğünde onu bir psikoloğa götürdü. Psikolog, annesine Smith’in “muy, muy intelligente” (İspanyolca “çok çok zeki”) olduğunu söyledi. Fakat Smith’in kalbi de beyni kadar büyüktü. Ziyadesiyle hassas bir çocuktu ve daima istenmediğini ya da sevilmediğini düşünüyordu.

14 yaşına geldiğinde Smith tekrar babasının yanına Washington’a taşındı. Büyükelçiliklere çok yakın bir semtte olduklarından yeni okulunda dünyanın dört bir yanından çocuklar vardı. Smith bir anda kendini konutunda hissetmişti.

Brezilyalı öğrencilerden Portekizce öğrenmeye başladı. Romanyalı iki kardeşin kendisi için yazdığı cümle listesini ezberledi. Etiyopyalı utangaç bir kızdan kendisine Amharca öğretmesini istedi. Hafta sonlarını kütüphanede lisan kitapları ortasında geçiriyordu. Her pazartesi okula döndüğünde söyleyecek daha fazla şeyi oluyor, daha fazla şey anlıyordu.

Fakat 17 yaşında yine Maryland’e annesinin yanına dönmek zorunda kaldı.

Liseyi bitirince bir danışman kendisine meslek okuluna gitmesini tavsiye etti fakat Smith kabul edilmedi. Bu hayal kırıklığı eğitim hayatının sonu oldu.

Akabinde irili ufaklı işler geldi. Boyacılık, korumalık, YouTuber’lık, köpek gezdiriciliği yaptı. Çalıştığı konutlardan birine daima gelen Doğu Avrupalı konuklar sayesinde, neredeyse tüm diyalektleri eksiksiz bir biçimde konuşur hale geldi.

1990’DA ‘AVRUPA’NIN EN FAZLA LİSAN KONUŞANI’ BELİRLENDİ

Smith, lisedeki testler dışında rastgele bir lisanın yeterlilik imtihanına girmiş değil. Ancak yeni lisanlar öğrendikçe “dil bilmek” kavramının ne kadar karmaşık olduğunu daha uygun anlıyor.

Resmi yeterlilik testleri bireylerin argoyu ya da günlük lisanı değil, resmi lisanı ne kadar yeterli konuşabildiğine bakıyor. Lisanın söz haznesi, dilbilgisi, söylem üzere ögelerinden hangisinin daha değerli olduğu da bir muamma…

Hiperpoliglotların hünerlerinin test edildiği en kıymetli olay 1990’da yapılan bir müsabakaydı. Avrupa’da en fazla lisan bilen kişiyi tespit etmeyi amaçlayan yarışın iştirakçileri, o lisanları uygun konuşan şahıslarla çeşitli diyaloglara giriyor ve yetkinlikleri karşılığında puanlar alıyordu. İskoç orgcu Derick Herning, 22 lisandaki yetkinliğiyle birinci oldu. Herning’in 2019’da hayatını kaybedene kadar en az sekiz lisan daha öğrendiği söyleniyordu.

Herning’in Guinness Rekorlar Kitabı’ndaki unvanını alan kişi ise 59 lisan bildiğini sav eden diğer bir hiperpoliglot oldu. Ne var ki çeşitli televizyon programlarında bildiğini tez ettiği lisanlardaki soruları yanıtlayamayan bu kişi daha sonra ortadan kayboldu. “Sahtekâr mıydı yoksa kameralar karşısında panik mi yaptı?” sorusu ise cevapsız kaldı.

Yeniden de birçok hiperpoliglot “Kaç lisan biliyorsun?” sorusunu yanıtlamayı reddediyor, zira bu soru lisan öğrenmenin nüanslarını göz arkası ediyor.

Bunun en düzgün örneklerinden biri de Timothy Doner. Yaşadıklarını bir TED Talk’ta anlatan Doner, şimdi ergenken 12 lisan bildiği için New York Times’a haber olunca hayatı değişti. Kanal kanal dolaştırılan Doner, “Almanca ’23 lisan konuşabiliyorum’ dememi, Çince tekerleme söylememi, Türkçe ‘hoşça kalın’ dememi istiyorlardı. Bir şov eserine dönüştürülmüştüm. Abartılıydı, sansasyonalize edilmişti” diye anlattı o yılları.

“Babel No More” isimli kitabı için 400’den fazla poliglotla görüşmeler yapan Michael Erard da hünerlerini sergilemekten ya da paraya dönüştürmekten hoşlanmayanların lisan maharetlerini daha inandırıcı bulduğunu belirtiyor.

OTİZMLE TANIŞINCA KESİMLER YERİNE OTURDU

Smith’e geri dönersek… O öğrendiği lisanların her birine, o lisan sayesinde bağ kurduğu şahısların öyküsü üzere yaklaşıyor. Hayatları o lisanlar tarafından şekillendirilmiş şahısları tanımak için özel bir uğraş sarf ediyor. Karşılığında o şahıslar de Smith’in hayatını şekillendiriyor. Onu kabul ediyorlar, benimsiyorlar, takdir ediyorlar.

Arkadaşı Ryan Harding, “Bazen sokakta yürürken, bir kenarda oturup kendi ortalarında konuşan iki kişi görüyoruz. Vaughn, yanlarına yaklaşıp ‘Farklı bir aksanınız olduğunu fark ettim, öbür lisanlar de biliyor musunuz?’ diye soruyor. Sonra hop, bir anda o bireylerin meskenine akşam yemeğine davet ediliyoruz” diye anlatıyor Smith’in kurduğu bağlantıları.

Smith, Paraguaylı bir özel eğitim öğretmeniyle de bu türlü tanışmış. Bu öğretmen Smith’i Guaranice öğretmek için konutuna davet etmiş ve sohbet sırasında ona sınıfındaki otizmli öğrencilerden bahsetmiş. Smith, “‘Otistik’ sözünü duyunca ‘artistik’e New York aksanı kattığını zannettim” diyor. Lakin öğretmen otizm spektrumundaki bireylerin özelliklerinden bahsedince, anlattıkları Smith’e bir anda çok tanıdık gelmiş.

Tahminen de öğretmenlerinin söylediklerini anlamamasının sebebi buydu. Tahminen de bu yüzden kimi yetişkinler onu kaba buluyordu. Tahminen de bu yüzden insanların daima “becerilerine uygun meslek fırsatlarından” bahsetmesine karşın o nereye bakıp hangi adımı atacağını bilmiyordu.

İKİ FARKLI SMITH VAR

Smith bazen yaşadığı hayattan çok mutlu hissediyor kendini. Birebir tişörtleri giymekten, çokça boş vakti olmasından, arkadaşlarına yemek yapmaktan, model trenleriyle oynayıp görünüm fotoğrafları yapmaktan, fotoğraf çekmekten ve kahvecilerde oturup farklı aksanları dinlemekten çok keyif alıyor.

Kimi günler ise halılarını temizlemeye gittiği insanların kendisine bakışlarını fark ediyor. Müşteriler bazen kendi yaptıkları lekelerin acısını ondan çıkarıyor. Kendi ortalarında onun anlamayacağını düşünerek, dedikodusunu yapıyorlar. O denli vakitlerde Smith, tekrar kendisini öğretmenlerini hayal kırıklığına uğratan çocuk üzere hissetmeye başlıyor.

Bir kezinde gittikleri bir konutta Portekizce konuşan bir çiftin, “Şunun kılığına kıyafetine bak, hiç profesyonel görünmüyor. Kesin beceremeyecek bu işi” diye dediğine kulak konuğu olmuş Smith.

İş bitip halılar temizlendikten sonra halı temizleme şirketinin sahibi olan ağabeyi, ikili “Nerelisiniz?” diye sorup “Portekiz” yanıtını aldığında Smith yüzünde muzip bir gülümseme ve harika bir Portekizceyle, “Biz de daha geçen hafta Portekiz Büyükelçiliği’nin halılarını temizledik” demiş.

“Bunun üzerine adamın yüzünde oluşan ifadeyi görmek çok hoşuma gitti” diyerek anlatıyor bu olayı.

SMITH’İN FARKI NE?

ABD’nin en değerli üniversitelerinden biri olan Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) bünyesinde bulunan Beyin ve Bilişsel Bilimler Laboratuvarı’nda vazife yapan Rusya doğumlu bilim insanı Evelina Fedorenko’nun işi, Smith üzere insanların beyinlerini incelemek.

Beyinlerimizin lisanı nasıl işlediğiyle ilgili araştırmalarda çoklukla gelişim bozuklukları yahut felç üzere nedenlerle konuşma zahmeti yaşayan bireylere odaklanılıyor. Bu yelpazenin öbür ucundaki beşerlerle yani ileri lisan marifeti olan şahıslarla ilgilenen Fedorenko ise “Poliglotlar ve hiperpoliglotları başkalarından ayıran şey ne?” sorusuna cevap arıyor.

Fedorenko, Smith’le Washington Post muhabiri Jessica Contrera aracılığı ile tanışmış. Okumakta olduğunuz bu haberi hazırlarken Fedorenko’nun görüşlerine başvuran Contrera, ona Smith’in akıl almaz hünerlerinden bahsedip, “Benim beynim neden bu türlü değil? Neden öbür lisanları öğrenmeye çalışsam da aklımda tutamıyorum?” diye sorunca “İsterseniz ikiniz de Boston’a gelin ve beyninizi tarayalım” karşılığını almış.

Yalnızca İngilizce konuşabilen Contrera, “Vaughn’un beynindeki lisan bölgelerinin çok daha büyük ve ziyadesiyle faal olacağını, benimkilerin ise minicik kalacağını varsaymıştım” diyor lakin çekilen MR’ların, yapılan testlerin ve bir haftalık tahlillerin akabinde ortaya çıkan sonuç bunun tam aykırısı: Smith’in beyninin lisanı algılamak için kullandığı kısımlar, Contrera’nınkilere kıyasla çok daha küçük ve çok daha az faal. Birebir İngilizce sözleri okuduklarında bile, Contrera’nın beyninin daha geniş bir kısmı daha fazla çalışmak zorunda.

Bu sonuç, öteki hiperpoliglotlardan elde edilen bulgularla da paralellik gösteriyor.

“DEĞERSİZ BİR İNSAN DEĞİLİM”

Contrera ve Smith’in testlerini yapan nörobilimci Saima Malik-Moraleda, bu durumu şöyle açıklıyor: “Smith ana lisanını konuştuğunda beyninin lisanı işleyen bölgelerine gönderilmesi gereken oksijen ölçüsü daha az. Lisanı o kadar çok kullanıyor ki bu bölgeleri lisan üretiminde kullanma konusunda çok daha verimli hale gelmiş.” Smith de daha az bildiği lisanları konuşmaya çalıştığında beyni daha fazla oksijen tüketmeye başlıyor.

Smith’in beynindeki lisan alanlarının doğuştan daha küçük ve verimli olması mümkün. Lakin tıpkı Contrera üzere bir beyinle doğup gelişme çağında birçok lisan öğrendiği için beyninin anatomisini dönüştürmüş olması da mümkün. Bunların ikisi tıpkı anda yaşanmış dahi olabilir. Araştırmacıların bu senaryoların hangisinin gerçek olduğunu anlayabilmek için büyüme çağında lisan öğrenen bireylerin beyinlerini daima tarama takibine alması gerekiyor.

Smith ise dünyadaki yerini bulmaya bir adım daha yaklaşmış durumda. Laboratuvara tanıştığı bilim insanlarının kendisini anlamaya çalıştığını, onun üzere olmak için neler yapmaları gerektiğine baş yorduklarını görmenin kendisini rahatlattığını belirtiyor.

“Ben daima ‘Acaba daha geniş perspektiften bakıldığında nasıl bir noktadayım?’ diye merak ettim. ‘Ya bu çok heyecanlanacak bir şey değilse’ diye düşündüm” diyen Smith, bilim insanlarının heyecanını görmenin kendisini de heyecanlandırdığını tabir ediyor. “Değersiz bir insan değilim ben” dedikten sonra da cebinden telefonunu çıkarıp lisan öğrenme uygulamasını açıyor. 330 gündür sürdürdüğü Galce alıştırmalarının 331’inci gününe başlıyor.

The Washington Post’un “The remarkable brain of a carpet cleaner who speaks 24 languages” başlıklı haberinden derlenmiştir.