Batı’nın yaptırım planı: Rusya’yı Sovyet dönemine geri döndürmek

Rusya’nın döviz cinsinden ödemelerini gerçekleştirmekte yaşadığı zorluklar, ülkenin temerrüde düşme riskini artırdı.

Bu aslında tam da Batılı ülkelerin yaptırımlarla gerçekleştirmek istedikleri gayelerden biri.

ABD Hazinesi, bankaları üzerinden Rusya’nın dolar cinsi ödemelerini gerçekleştirmesini engelledi ki ülke borç yükümlülüklerini yerine getirmekte zorluk yaşasın.

İngiltere Dışişleri Bakanı Liz Truss, uyguladıkları eş güdümlü yaptırımlarla birlikte Rusya iktisadını Sovyetler devrine geri döndürmeyi amaçladıklarını söyledi.

Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, Sovyetlerin dağıldığı periyotta, 1998 yılında Rusya’nın temerrüde düştüğü ve sabit kur rejiminin terk edildiği mali krizin akabinde vazifeye gelmişti.

O devir Rusya iktisadı, dünyaya açılmaya başlamış, yıllardır kapalı olan ülkenin kapılarından kapitalizmin en büyük temsilcisi ABD’li şirketler girmeye başlamıştı.

Bugün ise tam aksisi yaşanıyor.

Dünyanın en büyük ekonomilerinden biri olarak yıllardır global finansal sisteme entegre bir ülke olan Rusya’dan büyük şirketler tek tek uzaklaşıyor.

Pekala Rusya hakikaten de ekonomik olarak Sovyetler devrine geri mi dönüyor? Şayet öyleyse bunun ekonomik ve siyasi sonuçları ne olacak?

‘YAPTIRIMLARIN TESİRİ ABARTILABİLİYOR’

Pensilvanya Eyalet Üniversitesi’nin milletlerarası finans ve güç güvenliği merkezinin başında bulunan iktisat profesörü Barry W. Ickes, İngiltere Dışişleri Bakanı Truss’ın kelamlarını ‘abartılı’ buluyor.

“Rusya, merkezi planlamaya geri dönmüyor ve özel bölüm hala işler bir halde. Rusya olağan ki yaptırımlar tarafından yıpranıyor fakat bu Sovyet vaktine dönüş manasına gelmiyor” diyen Ickes’a nazaran Rusya’nın son yıllarda yaşadığı ekonomik gelişmeyi kaybettiği ise gerçek.

İngiltere’deki Warwick Üniversitesi’nin iktisat kısmından Emeritus Profesör Mark Harrison’a nazaran de Rusya’nın Sovyetler’e dönmesi için Rusların gerçek gelirinin üçte biri oranında azalması gerek.

Zira Ruslar, 1990’lardan beri gelirlerini bu oranda artırmış durumda.

Harrison, Batı’nın uyguladığı yaptırımlarla Rusların bu oranda bir gelir kaybı yaşamasının mümkün olmadığını vurguluyor:

“Ekonomik yaptırımların tesiri bazen çok abartılabiliyor. Beşerler şayet bir ülkeyi X’ten yoksun ederseniz X ile bağlantılı bütün aktifliklerin duracağını düşünüyor. Fakat çoğunlukla gerçekleşen bu değil, zira yaptırımlardan etkilenenler arzı kısıtlanan malların ya da aktivitelerin muadilini bulmak için çok uğraşıyor.”

‘DIŞ ŞOKLARA DAHA DAYANIKLI’

BBC Türkçe’ye konuşan Harrison’a nazaran bugün Rusya iktisadının Sovyet iktisadından öncelikli farkı ülkenin çok daha varlıklı olması.

Rusya iktisadının yapısı yıllar içinde birçok farklı açıdan değişti.

Öncelikli olarak ülke geliri tarım ve imalattan petrol, gaz satışı ve hizmetlere döndü. Bugün bu kalemler Rusya GSYH’sinin yüzde 60’ını oluşturuyor.

Birebir vakitte Rus iktisadı Sovyet devrinde olduğundan çok daha dışa açık. İthalat ve ihracattan oluşan ticaretin toplamı, Sovyet ekonomisindeki bedelinin iki katı.

“Batı’nın uyguladığı yaptırımların temeli de esasen bu. İktisadın bu kadar açık olmadığı Sovyet periyodunda bu yaptırımları uygulamanın bir manası olmazdı” diyen Harrison’a nazaran Rusya iktisadının Sovyet devrine nazaran en büyük avantajı merkezi bir iktisadı olmadığı için dış şoklara daha sağlam olması.

‘1930’LAR İKTİSADINA DÖNÜŞ OLMAYACAK’

Harvard Kennedy Okulu’ndan ekonomist Richard Parker, 1991’de yıkılan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) son başkanı Mihail Gorbaçov’dan bu yana Rusların “son derece acı verici ve berbat ekonomik iniş çıkışlar” yaşadığını vurguluyor.

“1990’lı yıllar sıradan bir Rus için o kadar müthişti ki 10 yıl içinde bir Rus erkeğinin ortalama ömür müddeti 3-4 yıl ortasında düştü” diyen Parker’a nazaran o periyottan bu yana büyük bir ekonomik gelişme kaydedildi.

BBC Türkçe’ye konuşan Parker, birçok Rus’un 1990’lardaki makus şartları böylesine bilakis çeviren Putin’den öbür bir önder görmediğini vurguluyor.

Hükümetin kimi eserleri karneye bağlamak, arz kısıntısıyla ve enflasyonla gayrette fiyatları manipüle etmek üzere uygulamaları hayata geçirse bile Rusya’nın “savaştaki bir Batı ülkesi üzere görüneceğini; 1930’lardaki Stalin devrinin iktisadına geri dönmeyeceğini” düşünüyor.

MERKEZİ İDARE İLE İKTİSATTA VERİMSİZLİKLER

69 yıl boyunca süren Sovyetler Birliği’nin iktisadını devirlerine ayırmadan, tek bir kalemde ele almak sıkıntı. Lakin üretimin tek bir merkezden yönetildiğini ve piyasa iktisadının bulunmadığını söylemek mümkün.

Dünyanın en büyük ikinci iktisadı olan Sovyetler, 1928 ve 1970 yılları ortasında tarımda istihdam edilen çok sayıda kişinin endüstriye kaydırılmasıyla çok süratli bir biçimde büyüdü.

1928-1940 yılları ortasında yıllık büyüme ortalama olarak yüzde 5,8; 1950-1960 ortasında yüzde 5,2 oldu.

1940 ve 1950 ortasında yüzde 2,2’lik bir taban görüldü.

Tek bir merkezden yönetilmesi, ekonomik aktivitenin ölçümlenmesini zorlaştırarak verimsizliklerin ortaya çıkmasına neden oldu.

Merkezi planlama yüzünden neyin ne kadar üretilmesi gerektiğine alandan alınan bilgilerle karar verilmediği için birçok vakit Batı’nın eleştirdiği kıtlıklar ve kimi eserlerin bulunamaması durumları ortaya çıktı.

1970 yılından sonra ise Soğuk Savaş devrinde araştırma ve geliştirme kaynaklarının sivil alandaki yeniliklerden askeriyeye kaydırılması, büyümenin azalmasındaki en değerli sebeplerden biri oldu.

Yüksek bir süratte endüstrileşme ve kentleşmenin gerçekleşmesinin akabinde Sovyetler, Batı ile rekabet etmekte zorlanmaya ve Batı’nın daima geliştirdiği teknolojileri üretmekte zorluk çekmeye başladı.

Büyümenin 1970 ve 1975 ortasında yüzde 3,7’ye, 1975 ve 1980 ortasında yüzde 2,6’ya düşmesi, Sovyet önderlerinin de ekonomik gelişmenin yavaşladığını fark etmesine yol açtı.

Gorbaçov’un 1980’li yıllarda hayata geçirdiği perestroyka ismi verilen ıslahatlarla sosyalist fikirler sürdürülürken iktisadın merkezileştirilmesine son vermek ve ülkeyi yabancı ticarete açmak amaçlandı.

Evvelki hiyerarşik ekonomik yapının aksine özel işletmelere müsaade verildi. Bununla birlikte toplumsal hayatın da dışarıya açılması yavaş yavaş Sovyetler’in 1991’de dağılmasına yol açtı.

Bu yıllarda iktisat önemli bir biçimde daraldı.

RUBLE TOPARLADI

1 Haziran 1990’da Atlantic mecmuasına “Çöken Sovyet iktisadının içinden” başlıklı çok uzun bir makale yazan Richard Parker, bugün Rusya’nın Gorbaçov’un yıkmaya çalıştığı merkezi bir ekonomik sisteme dönmeyeceğini vurguluyor.

Öteki yandan Rusya Merkez Bankası ve Rus hükümeti, rublenin çöküşünün önüne geçmek için döviz alışını kısıtlayan bir dizi tedbir aldı.

Bunun sayesinde de yaptırım uygulanan bir ülke olmasına karşın Rusya’nın para ünitesi ruble, savaş öncesi düzeylerine geri döndü.

Parker’a nazaran rublenin savaşın başlamasının çabucak akabinde düştüğü düzeylerden tekrar yükselmesi, Rus iktisadının bugünkü yapısına dair değerli bir gösterge:

“Büyük petrol şirketleri üzere oligopolistik dev şirketlerin altındaki ekonomik yapı, kendine mahsus bir piyasa iktisadına işaret ediyor. Ben bundan bir geri dönüş olacağını düşünmüyorum.”

‘FİNANSAL ORDULARLA SAVAŞ’

Ekonomistlere nazaran yatırımların tesirinin ne olacağını şimdiden görmek sıkıntı.

Diplomatik müzakerelerin nereye evrileceğini ve Putin’in nerede duracağını kestirmenin imkansız olmasının yanı sıra yaptırımların izini sürmek de kolay değil.

Öbür yandan Rusya yaptırımlarla global ekonomik sistemden dışlanmış üzere gözükse de ticaret ortağı olarak Batı’nın yerine Çin, Hindistan ya da Pakistan üzere öbür ülkelerin gelmesine kesin gözüyle bakılıyor.

Bu yüzden yaptırımların siyasi tesirinin ne olacağını da kestirmek güç.

Warwick Üniversitesi’nden Mark Harrison, “Bazı Ruslar ülkedeki ekonomik meselelerin kaynağını Putin olarak görse de bu şahısların azınlık olduğunu varsayabiliriz. Birtakım oligarklar Putin’e geçmişte verdikleri takviyeden pişman olsa da öbür bir önderde daha düzgün bir gelecek görmekte zorlanacaktır” diyor.

Tıpkı vakitte yaptırımların ‘Rus kimliğine’ karşı olarak algılanmasının toplumu daha da birleştirebileceğinin altını çiziyor.

Bu yüzden ekonomist Harrison’a nazaran işgalin gidişatını savaş alanında yaşanacaklar belirleyecek.

Lakin üç boyutlu bir satranç oyununun içinde olduğumuzu ve her atakta yeni bir hesaplamanın yapıldığını söyleyen Richard Parker, olağan dışı ve çağdaş bir 21’inci yüzyıl savaşının içinde olduğumuzu düşünüyor:

“Benim kuşağım ve ondan evvelki kuşak savaşın cephede, uçaklarla ve gemilerle yapıldığını düşünürdü.

“Şimdi de savaşın füzelerle sürdürüldüğünü söylemek mümkün, fakat asıl operasyon askeri ordularla değil, Wall Street’te, Londra’da ve siber alanda finansal ordularla düzenleniyor.”