Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de SANAT TARİHİ Bilimi

Cumhuriyet Türkiye’sinde gelişen kültürel siyasetler ve toplumların kültürel geçmişi ile var olma şuuru, bir ulusu var etme çabası  sanat tarihine yük verilmesine neden olmuştur.Modernleşme sürecinde olan bir ulusun; Ulusalcı ideolojiyi geliştirebilmesi için tarihini belgeleyen sanatsal eserlerinin varlığını kanıtlaması gerekmektedir ve bunun için sanat tarihi ile ilgili çalışmalara başlanmıştır.
Cumhuriyet öncesinde Osmanlı’ya baktığımız ise tarih anlayışı içinde, vaktin makul olaylarını belgeleme emeliyle tutulan kayıtların doğal olarak bir sanat tarihi anlayışını ortaya çıkardığı görülmektedir. Yapıların inşa tarihi, banisi, sanatkarı üzere bilgilerin kayıtların tutulması, yazmalarda ya da minyatürlerde sanatkarının en azından isminin yer alması, kimin için ve neden yapıldığının belgelenmesi periyot hakkında bilgi vererek sanat tarihinin hedefine hizmet etmiş hem de bu disipline kaynak olmuştur.Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme ve çöküş periyodunda, sanat tarihi, müzecilik ve sanat yapıtlarını sergileme batılı bir anlayışla yapılmaya başlanmıştır.
Osmanlı’da, 16. yüzyılın ikinci çeyreğinden başlayarak, imparatorluğun sonuna kadar faaliyette bulunan Ehl-i Hiref Teşkilatı, sanat ve sanat tarihi açısından devrin en değerli kuruluşudur. Bu teşkilat içinde, İmparatorluğun çeşitli yörelerinden gelen, bir çok sanatçı ve zanaatkâr sanatsal çalışmalarını sürdürmekteydiler. Topkapı Sarayı’nda, usta çırak alakası içinde, devlet ismine çalışan bu sanatkarların yaptığı yapıtların tutulan kayıtları, sanat tarihi araştırmalarında değerli birer müracaat kaynağı olmuştur.Diğer taraftan vaktin muhakkak olaylarını belgelemek maksadıyla hazırlanan, tarihçi Gelibolu’lu Ali Efendi’nin yapıtı ve Mustafa Sai Çelebi’nin Tezkiret-ül-Bünyan’ı sanat tarihi açısından büyük kıymet taşımaktadır. 16.yüzyıla ilişkin bu iki çalışmada, sanat hususlarına da yer verilmiştir.
Sanat konusunun direkt işlendiği Cafer Çelebi’nin ‘Risale-i Mimariye’si 17.yüzyılın en kıymetli yapıtlarındandır. Risale-i Mimari, Sultan Ahmet Camii’nin mimarı Sedefkâr Mehmet Ağa’nın ömrü, o devrin mimarlık ve inşaat tabirlerine ait bilgiler vermesi bakımından kıymetli kaynak eser durumundadır .
Ayrıyeten, 17. yüzyılın mimari yapıtları, kentleri ve kasabalarını tanıtan, periyodun toplumsal ve kültürel yaşantısı hakkında pek çok bilgi veren Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si sanat tarihi araştırmalarında yol gösterici bir kaynaktır.
Lale Devri’nde kendini gösteren batı tesiri ise sanat ve sanat tarihi alanında yeniliklerin yaşanmasına neden olmuştur. III. Selim (1789-1807) zamanında açılan Mühendishane-i Berri Humayun’da (1795) ve II. Mahmut (1808-1839) devrinde kurulan Mekteb-i Harbiye’de (1834) fotoğraf derslerinin müfredat programına alınması bu yeniliklerin başında yer almaktadır.Bu okullarda; daha çok askeri emellerle yeni fotoğraf teknikleri öğretilmiş, böylelikle batı perspektif kuralları ile ışık-gölge uygulaması fotoğraf eğitimi programı içine dâhil edilmiştir.
19.yüzyılın birinci yarısında sanat yapıtlarımızın korunması ve sergilenmesi hedefiyle müzeler açılmaya başlanmıştır. Bu maksatla Aya İrini Kilisesi müze haline getirilmiş (1846) ve 1869’da ismi Müze-i Humayun ismini almıştır. 1881’de bu müzenin başına Osman Hamdi Beyefendi getirilmiş ve 1910 kadar bu misyonuna devam etmiştir.

Osman Hamdi Beyefendi (1842-1910)

Batı’ya hukuk eğitimi için gönderilen ama fotoğraf eğitimi alarak yurda dönen, Türkiye’de müzeciliğin ve arkeolojinin temellerini atan Osman Hamdi Beyefendi (1842-1910), arkeolojiye büyük hizmetler vermiştir ve neo-klasik halla ressam olarak da değerli eserler bırakmıştır. Bugünkü ‘Arkeoloji Müzesi’ (1805) Osman Hamdi Bey’in çalışmalarıyla kurulmuştur.Ayrıca Osman Hamdi Beyefendi, Türk resmi için bir dönüm noktası sayılan Sanayi-i Nefise Mektebi’ni de (1882) kurmuştur. Bu okulda sanat tarihi dersleri şeklen verilmeye başlanmış ve hocalığını da Y.Aristoklis (1831-1889) yapmıştır.

Sanayi-i Nefise Mektebi

Osman Hamdi Bey’in, sanat tarihi açısından değerli öteki bir çalışması ise ‘Asar-ı Atika Kanunu’ nu çıkarmasıdır . Bu formda, Avrupalı sanat tarihçi ve arkeolog tarafından yapılan tarihi eser kaçakçılığı önlenmek istenmiştir.
Türk sanatı tarihi araştırmalarına gerçek manada eğilen birinci kişi Celal Esat Arseven’dir. 1909’da Paris’te Fransızca yayınladığı ‘Constantinople de Byzance a Stanboul’ isimli yapıtında Türk sanatına, farklı bir kısım halinde yer vermiştir. Bu eser 1912-13’te İstanbul’da Türkçe olarak yayınlanmış ve bunu takip eden çalışmaların sonunda 1956’da Ulusal Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan ‘Türk Sanat’ı isimli üç ciltlik eser meydana getirilmiştir.Türk sanatı açısında kıymetli öbür bir gelişme ise, bu periyotta, Evkaf Nazırı Hayri Efendi tarafından ‘Evkaf-ı İslamiye Müzesi’nin (1913-14) açılmasıdır. Evkaf kurumlarındaki en hoş yapıtların bir ortaya getirildiği bu müze, bu gün ‘Türk İslam Yapıtları Müzesi ismini almıştır.

Osman Hamdi Bey’in küçük kardeşi Halil Edhem Beyefendi (1861-1938), yazdığı makaleler ve ‘Topkapı Sarayı’ (1931), ‘Yedikule’ (1931), ‘Camilerimiz’ (1932) isimli kitaplarıyla sanat tarihine kıymetli hizmetlerde bulunmuştur. Ayrıyeten sanat yapıtlarını korunması konusunda da hassas davranmış; Abdülhamit Sebili’nin, Karamustafa Paşa Medresesi ve Sebilinin yıkılmasını engellemiştir. Sikkeler ve kitabeler hakkında değerli çalışmalar yapan Halil Edhem Bey’in oğlu İsmail Galip de Nümizmatik konusunda bedelli eserler vermiştir
19. yüzyılın sonları ve 20.yüzyılın başlarında Türk bilim hayatı çoğunlukla batılı tesirler altında gelişmiştir. Bu periyotta, âlâ durumda olan Türk-Alman münasebetleri sonucu sanat tarihi alanında da süratli gelişmeler yaşanmıştır (Mülayim, 1994:146). Avrupa’da tesirli olan belgecilik özelliği taşıyan Viyana Ekolü, Türkiye’deki sanat tarihi anlayışını da şekillendirmiştir.

Türk İslam Yapıtları Müzesi

Cumhuriyet’in birinci on yılında uygulanan eğitim ve kültür siyasetine bağlı olarak sanat tarihi alanındaki çalışmalarda sürat kazanmıştır. Ulusal Eğitim Bakanlığı’na bağlı Eski Eserler Müdürlüğü oluşturulmuş ve birkaç yıl içinde Türkiye’nin çeşitli yörelerinde müzelerin kurulmasına başlanmıştır. 1924’de, Topkapı Sarayı onarılarak ziyarete açılmış, 1927’de Ankara Etnografya Müzesi kurulmuş, Süleymaniye’de Evkaf-ı İslamiye Müzesi, Türk İslam Yapıtları Müzesi ismiyle tekrar düzenlenmiş ve Ayasofya Camii müzeye çevrilmiştir (1934). Ayrıyeten, Konya, Bursa, Adana, Manisa, İzmir, Kayseri, Afyon, Antalya, Bergama ve Edirne üzere kentlerde müzeler açılmış ya da mevcut olanlar geliştirilmiştir (Buyurgan ve Buyurgan, 2001:46). Gazi Mustafa Kemal Paşa bu alanda çalışmaların hızlanması için talimatlar vermiş ve müzeci, kazıbilimci (arkeolog) yetiştirilmesi için Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi konusunda yönerge hazırlatmıştır (İnan, 1981:178). Bu periyotta Avrupa’ya gönderilen bir çok öğrenci döndükten sonra sanat ve sanat tarihi alanında hizmetler vermişlerdir.
Cumhuriyetin birinci yıllarında sanat ve eğitim alanda yetişmiş eleman azlığı nedeniyle pek çok eğitimci ve araştırmacı yurt dışından getirtilmiştir. Bundan ötürü, Türkiye’de genel eğitim kadar sanat tarih eğitimi de Fransa, İngiltere ve Almanya’nın tesirinde gelişmiştir.
Atatürk’ün isteği üzerine 1933’te yapılan büyük ıslahat hareketinde, İstanbul Üniversitesi batılı bir sisteme nazaran tekrar düzenlenmiştir. Tıpkı yıl Edebiyat Fakültesi’nde Arkeoloji Kısmı de kurulmuştur. Bu kısımda yalnız arkeoloji değil sanat tarihi dersleri de verilmiştir .Edebiyat Fakültesi’ndeki birinci Sanat Tarihi kürsüsü 1943 yılında Viyana Üniversitesi’nden Profesör Dr. Ernst Diez (1878-1962) ve Oktay Aslanapa tarafından kurulmuştur. Böylece sanat tarihi eğitimine birinci kere farklı bir ders olarak 1943’te İstanbul Üniversitesi’nde başlanmıştır .

Prof. Dr. Oktay ASLANAPA (1914-2013)

Göçmen profesörler ve bilhassa Viyana’dan gelen Prof. Ernst Diez, Berlin Müzesi’nde yetişmiş Kurt Erdman, Bizans sanatı uzmanı Steven Runciman tıpkı kısımda ders vermişlerdir. Böylece İstanbul Üniversitesi’nde eğitim ve araştırma Alman ve Avusturyalı uzmanlar tarafından yapılmış ve birebir vakitte Türk-İslam Sanatı kürsüsü de kurulmuştur.

Avusturyalı ve Alman profesörlerin önderliğinde Türkiye’de kurulan bu birinci Sanat Tarihi Bölümü’ndeki eğitim daha çok, Türkiye’deki sanat yapıtlarını belgelemeyi hedeflemiştir. Strzygowsky ve Gurlitt’in yanında doktorasını yapan ve onların sanat tarihi geleneğine bağlı kalan Ernst Diez, daha birinci sömestrden başlayarak sanat tarihi öğretim ve araştırmalarında bilimsel metot ve karşılaştırma anlayışını oluşturmak istemiştir.
1950’li yıllardan sonra İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Kürsüsü, yetişmiş Türk bilim adamlarıyla daha geniş kapsamlı bir program yürüterek Türk ve İslam Sanatı, Bizans Sanatı, Avrupa Sanatı ve Estetik kısımlarında sertifika programları oluşturmuştur.Bu devirde, İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nün başında bulunan Kurt Erdman ( 1901- 1964) tarafından Berlin ekolünün, ayrıntıcı, sağlam katalog ve literatür bilgisine dayanan metoduyla daha evvel kurulmuş olan sistem canlandırılmıştır .
Sanat tarihi biliminin oluşumunda değerli yeri olan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde öğretim vazifelisi olarak çalışmaya başlayan (1948) Semavi Eyice, 1991’de emekli oluncaya kadar, Türk ve Bizans yapıtları üzerinde çalışmalar yapmış ve 19.yüzyılda moda olan ‘şekil analizi’ ne bağlı sanat tarihçiliği anlayışına karşı çıkarak kültür tarihi içinde sanat tarihini değerlendirmiştir
Sanat eğitimi ve öğretimi yapan bir kurum olarak Hoş Sanatlar Akademisi (Sanayi-i Nefise, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi), 1951’de ‘Türk Sanatı Enstitüsü’ kurulmasını sağlamıştır. Böylelikle Akademi birinci kere bilimsel araştırma yapacak bir kuruma sahip olmuştur. Enstitünün kuruluşundan sonra, 1951-1952 ders yılından itibaren bütün kısımlarda Türk Sanatı Tarihi dersi okutulmaya başlamıştır. Türk Sanat Tarihi Enstitüsü’nün en aktif olduğu devirde 1963’de “Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I” yayınlanmıştır. Sanat Tarihi Kısmının açıldığı başka bir üniversite Ankara Üniversitesi Lisan Tarih Coğrafya Fakültesi olmuştur. 1954’de Alman asıllı Prof. Dr. Katherina Otto-Dorn’un önderliğinde Sanat Tarihi Kürsüsü bu üniversitede kurulmuştur. Böylece Türkiye’de 20.yüzyılın birinci çeyreğinde, Sanat Tarihi Eğitimi iki üniversite tarafından sürdürülmüştür. Daha sonra, bir çok üniversitede bu eğitim devam etmiştir.