100 yıl önce de ‘bitiyor’ sanılmıştı… 1918 gribi sırasında neler yaşandı?

1920 yılı New York halkı için hoş başlamıştı. Dünya genelinde en az 50 milyon kişinin vefatına yıl açan ölümcül grip pandemisi, nihayet sona eriyor üzereydi.

New York Times’ın 4 Ocak 1920 tarihli manşeti de bu durumu yansıtıyordu: “Şehir Son 53 Yılın En Başarılı Sıhhat Karnesini Aldı” başlıklı haberde New York’un pandeminin üç yıkıcı dalgasını muvaffakiyetle atlattığı belirtiliyordu. Ülke genelinde de misal bir hava hakimdi. Tünelin ucundaki ışık gözleri kamaştırmaya çoktan başlamıştı.

Fakat birkaç hafta içinde tablo bilakis döndü. Optimist manşetler değişmeye başladı. Daha ay bitmeden New York’ta olay sayılarında yeni bir tepe yaşandı. Chicago’da ve öteki büyük kentlerde de durum çok farklı değildi.

New York Kenti Sıhhat Komiseri Royal S. Copeland, vatandaşları “gribin dönüşü” konusunda uyarıyordu. Copeland, hadiselerin yine artmasına neden olan virüs varyantının tesirlerinin eskiye nazaran daha hafif olacağını ve bir evvelki yıl hastalanıp düzgünleşmiş olanların virüse karşı bağışıklık kazandığını öngörüyordu. Lakin pek de gerçek bir öngörü değildi bu. Dünyanın birçok yerinde büyük grip pandemisinin dördüncü dalgası yaşanmadı fakat New York, Chicago, Detroit üzere büyük kentleri yeni can kayıpları bekliyordu.

Ortadan 102 yıl geçti. Bugün koronavirüs pandemisinin üçüncü yılını yaşıyoruz. Omicron varyantının tesiriyle olay sayıları süratle artıyor, vefatlar de ne yazık ki devam ediyor. Hal böyleyken 1918 gribinin ya da yaygın bilinen ismiyle İspanyol gribinin üçüncü yılında edinilen deneyimler, sona yaklaştığımızı düşündüğümüz bu günler için de büyük dersler içeriyor.

VİRÜSÜN SONU NE DEMEK?

Öncelikle şunun altını çizelim: Bu tıp virüsler kelam konusu olduğunda “son” sözü epeyce aldatıcı bir söz. Zira “son” dediğimizde virüsün dünya üzerinden bir anda silineceği üzere bir izlenime kapılıyoruz.

Halbuki uzmanlar SARS-CoV-2’nin hayatımızdaki varlığını sürdüreceğini, lakin ölümcül ve hayatı alt üst eden bir patojen olmaktan çıkıp daha hafif tesirleri olan, mevsimsel bir rahatsızlığa dönüşeceğini belirtiyor.

Tıpkı şey İspanyol gribi virüsü için de geçerli. Bu grip pandemisi Birinci Dünya Savaşı’yla esasen tükenmiş haldeki dünyayı kasıp kavurdu. İki yılın ve dört ölümcül dalganın akabinde enfekte edebileceği kimse kalmadığından kendi kendine sona erdi. Fakat virüs ortadan kaybolmadı. Bulaşıcılığı ve öldürücülüğü azalmış halde yaşamaya devam etti. Bugün onu mevsimsel gribe yol açan grip virüslerinden biri olan H1N1 kod ismiyle tanıyoruz.

Beklenti, eninde sonunda SARS-CoV-2 için de tıpkı şeyin yaşanması istikametinde. Lakin tarih kitaplarının da gösterdiği üzere, “Nasılsa geçecek” rahatlığıyla gardımızı indirmek, çok daha büyük acıların ve ıstırapların kapısını aralamamıza neden olabilir.

KUŞLARDAN İNSANLARA GEÇTİ, BİRİNCİ DALGA RAHAT GEÇTİ

Bir yüzyıl öncesine geri dönersek… Birinci defa Mart 1918’de ABD’nin Kansas eyaletindeki askerlerde görülen virüs, Nisan ayında Fransa, Almanya ve İngiltere’de kaydedildi.

Kuşlardan insanlara geçtiği düşünülen virüs başlangıçta pek korkulacak bir şeye benzemiyordu. 1918’in ilkbaharında ortaya çıkan birinci dalga epey hafifti. Üşüme, ateş ve yorgunluk üzere tipik grip semptomları yaşayan hastalar ekseriyetle birkaç gün sonra güzelleşiyordu. Rapor edilen ölümlerin sayısı da hayli düşüktü.

Fakat hastalık sonbaharda bir anda çok daha güçlenerek geri döndü; muhtemelen mutasyon geçirmişti. Gribe yakalananlar oksijensiz kalarak saatler içerisinde hayatını kaybediyordu. İkinci dalga dünyanın her yerini kırdı geçirdi. Virüs birkaç hafta içinde bütün bir kasabayı ya da kenti yıkıp geçebiliyordu. Bu kadar güçlü bir grip virüsüyle o güne kadar karşılaşmış olan kişi sayısı çok azdı.

Arabalar cenaze araçlarına dönüştürüldü. Din adamları at otomobilleriyle kapı kapı dolaşıp meskenlerden grip kurbanlarının cansız vücutlarını topluyordu. Yalnızca ikinci dalgada ölen ABD’lilerin sayısı, Birinci Dünya Savaşı, İkinci Dünya Savaşı, Kore Savaşı ve Vietnam Savaşı’ndaki can kayıplarının toplamından fazlaydı.

SAVAŞ ŞARTLARI VİRÜSÜN YAYILMASINI KOLAYLAŞTIRDI

Grip pandemisi bilhassa gençleri etkiliyordu. Bunun nedeni konusunda bilim insanları ve tarihçiler hâlâ uzlaşabilmiş değiller.

Bir görüşe nazaran, birinci hadiseler kayda geçirildiğinde, Birinci Dünya Savaşı’nın en sıcak günleri yaşanıyordu ve siperlerdeki kalabalık ve beslenme yetersizliği, virüsün askerler ortasında süratle yayılmasını sağladı. Sahra hastanelerinin durumu da yayılımı hızlandırdı. Bir öbür görüş ise 20’lerindeki ve 30’larındaki bireylerin, emsal grip virüslerine karşı bağışıklanmış olma ihtimalinin daha üst yaş kümelerine kıyasla daha düşük olma ihtimali üzerinde duruyor.

H1N1 virüsünün mikroskop altındaki imgesi

Sebebi ne olursa olsun, virüsün tesiriyle ABD’de ortalama ömür beklentisi 12 yıl azaldı. Tarihçi John M. Barry’nin “The Great Influenza” (Büyük Grip) isimli kitabında aktardığı üzere, pandemi periyodunda hayatta olan genç yetişkinlerin yüzde 8 ila 10’u grip nedeniyle hayatını kaybetti.

1914’te başlayan Birinci Dünya Savaşı da kimi bölgelerde hekim meşakkatine yol açmıştı. Geride kalan tabiplerin birçok da hastalandı. Hastaneler grip olaylarıyla dolup taşınca okullar ve konutlar süreksiz hastaneler haline geldi ve tıp öğrencileri de hekimlerin yerini almak zorunda kaldı. Yetkililer vatandaşlara maske takmaları konusunda ikazlarda bulundu ve okullar ile kiliseler de dahil halka açık yerler büsbütün kapatıldı.

DÖRDÜNCÜ DALGA HİÇ BEKLENMEDİK BİR ANDA GELDİ

Ne var ki virüsün ortaya çıkmasından iki yıl sonra, tam da yetkililer zafer naraları atar ve kentlerde tedbirler hafifletilirken, dördüncü dalga baş gösterdi. Bu dalganın tesiriyle hastanelerde yoğunluk bir anda arttı ve vefatlar tekrar çoğalmaya başladı.

1919-1920 kışına gelindiğinde, Amerikalılar günlük hayatta uygulanan kısıtlamalardan bıkmıştı. Bu nedenle maske takma, toplumsal aralık ve okullarla kiliselerin kapatılması üzere tedbirlerin neredeyse tamamı kaldırıldı. Kamusal alanlarda toplanmalar da süratle artınca, olaylar bir anda tekrar yükseldi. Siyasetçiler ya vatandaşları virüse karşı gereğince dikkatli olmamakla suçluyor ya da ortada çok da önemli bir durum olmadığı istikametinde açıklamalar yapıyordu.

Dördüncü dalga daha evvelki tepelerin bilakis gazetelerin birinci sayfalarında yer almadı. Haberler genelde iç sayfalarda birkaç paragraflık metinler halinde yer alıyor, her hafta hatta her gün binlerce yeni hadise açıklanıyordu. Şubat 1920’de salgın New Jersey Eyalet Hapishanesi’ne sıçradı. Birtakım mahkemeler hastalık nedeniyle duruşmaları ertelemek zorunda kaldı.

Bir hekim, 1920 kışında New York Times’a yazdığı mektupta insanlara “gribe gereksiz maruz kalmaktan kaçınmaları” konusunda yalvarıyordu. Hasta olanları ziyaret eden herkesin hastalığı diğerlerine bulaştırabileceği konusunda ikazda bulunan hekim, “bu da zati ağır yük altında ezilmekte olan hastanelerin, hemşirelerin ve tabiplerin yükünü daha da artırır” diyordu.

VİRÜS BİRKAÇ HAFTA İÇİNDE KENTLERİ YIKIP GEÇİYORDU

Dördüncü dalga daha evvelki dalgalar kadar manşet olmasa ve endişe yaratmasa da ölümcüllük konusunda onlardan geri kalmıyordu. New York’taki grip kaynaklı ölümlere odaklı bir araştırmaya nazaran, Aralık 1919 ile Nisan 1920 ortasında hayatını kaybedenlerin sayısı, birinci ve üçüncü dalgalardan fazlaydı. Detroit, St. Louis ve Minneapolis de misal dördüncü dalgalar yaşadı. Michigan’ın birtakım kentlerinde mevt oranları olağanın çok üzerine çıktı.

Barry’nin “The Great Influenza” kitabında aktardığı bir epidemiyolojik çalışmaya nazaran, virüsün en bulaşıcı olduğu vakit bir eyalete birinci ulaştığı vakit oluyordu. Sonra vakitle virülansı azalıyordu.

(Uzmanlara nazaran bu virüslerin genel hali. Virüs hayatta kalabilmek için bulaşmaya muhtaçlık duyuyor. Fazla öldürücü olmak virüsün yayılabileceği konak sayısını azalttığından bir noktada virüsün de sonu manasına geliyor. Lakin her virüs bu kurala uymak zorunda değil.)

HİJYEN ŞARTLARI, PAK SU, AŞILAR…

Mahallî yöneticilerin müdahalelerinin, birinci üç dalgayı sonlandırarak dördüncü dalganın büyümesine katkıda bulunmuş olması da mümkün. Fakat Columbia Üniversitesi’nde epidemiyoloji profesörü olan ve gribin New York’ta neden olduğu vefatlar üzerine bir çalışması bulunan Wan Yang’e nazaran, virüsü salıvermek de pek hakikat bir hareket olmayacaktı. Yang, Washington Post’a “Daha fazla enfeksiyon daha fazla mutasyona yol açabilir, bu da edinilmiş bağışıklığı ortadan kaldıran yeni bir virüs ortaya çıkarabilir. Münasebetiyle olay büsbütün virüsün nasıl evrileceği ile ilgili ki onu da varsayım etmek hakikaten imkânsız” tabirlerini kullandı.

Grip virüsleri ve koronavirüsler genetik manada farklılar, hasebiyle 1918 virüsüyle birebir kıyaslama yapmak mümkün değil. Yang bu noktada SARS-CoV-2’nin 1918 virüsüne kıyasla daha süratli mutasyon geçirdiğini vurguladı. Başka yandan günümüz pandemisine karşı elimizde geçen yüzyılda elde bulunmayan çok sayıda silah var. Hastaneleri hijyen şartlarının uygunlaşması, pak suya erişimin artması, en kıymetlisi de aşılar iki pandemi ortasındaki en değerli farklar. (İlk lisanslı grip aşısı salgından yıllar sonra 1940’larda ABD’de ortaya çıktı.)

KORONAVİRÜS KALICI OLACAK AMA…

Yeniden de geçmişe bakarak geleceğe dair yorumlar yapmak mümkün. Üstte da dediğimiz üzere 1918 gribi virüsü, iki yıl boyunca can aldıktan sonra tesirleri hafifledi. ABD Ulusal Bilim Eğitimi Merkezi’nin yöneticisi Ann Reid, “O virüs günümüzde yaşanan tüm mevsimsel griplerin bir parçası” diye konuştu.

Reid, 1990’larda 1918 virüsünün genetik sekansının belirlenmesi için çalışan gruptaydı. Bu çalışma sonucunda 1918 virüsünün kimi genetik özelliklerinin ortalarında 1957 ve 1968 pandemilerinin de bulunduğu yeni salgınlarda da gözlemlendiği ortaya çıktı. 1918 virüsüne karşı bağışıklık kazanmış olanlar, muhtemelen bu virüsün kuzenlerine karşı da bir noktaya kadar korunuyordu.

Reid, “Nihayetinde, dünyadaki herkes bu koronavirüse karşı temel bir bağışıklık elde etmiş olacak, hasebiyle virüs mutasyon geçirip değişse bile, insanların hassasiyeti azalacak” sözlerini kullandı.

Bu noktada yapabileceğimiz en âlâ şey, şu anki pandeminin gidişatının da 1918’deki üzere olmasını ummak. SARS-CoV-2 için, “Bence o da kalıcı olacak” dedi diyen Yang, “Bence büsbütün ortadan kaldırılması mümkün değil, hatta bu noktada gerçekçi de değil. Umarım, bu virüsle daha barışçıl bir ilgi kurabiliriz” dedi.

The Washington Post’un “The 1918 flu didn’t end in 1918. Here’s what its third year can teach us.”, “‘The 1918 flu is still with us’: The deadliest pandemic ever is still causing problems today” ve “In 1918, the flu infected the White House. Even President Wilson got sick.” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.