2024’e kadar sürebilir… Avrupa’da büyük kriz

Güç fiyat indeksi (IMF/FRED), Nisan 2020’de 52,7 seviyesindeyken, Ekim 2021’de 257 seviyesine fırlamış. Misal bir “şok” finansal kriz başlarken de yaşanmış, Ocak 2007’de 136 olan indeks Temmuz 2008’de 312’ye fırlamış, sonra süratle düşerek Mart 2009’de 121’e gerilemişti. Fakat, 2008 ile 2021 ortasında güç piyasaların beklentileri açısından besbelli bir fark var.

Doğalgaz ve ham petrolün gelecek piyasalarında indeksleri 2008-2020 periyodunda aşikâr bir aralıkta dalgalanırken, 2020’den bu yana doğalgaz ve ham petrol piyasalarında fiyat artışları beklentisi hâkim görünüyor. Yıl kapanırken “enerji krizi” bahisli yorumlarda sık sık aktarılan, kimi sanayi işletmelerinde güç tedarikinde kesintiler, bazılarında yeni fiyatlardan ötürü üretimi kısmalar, kimi yerlerde boş süpermarket rafları, servis veremeyen petrol istasyonları, dar gelirli hanelerin kışın meskenlerini gereğince ısıtamayacaklarına ait dertler, doğal gaz piyasalarında, bilhassa İngiltere’de güç dağıtım şirketleri dalında yaygın iflaslar üzere günlük yaşama ait somut örnekler de bir “kriz” durumuna işaret ediyor.

ÇOK DAHA KARMAŞIK BİR DİNAMİK

1970’lerdeki iki güç krizinin ardında, ABD ve Avrupa’da üretim kapasitesinin sona dayanmış olması üzere ekonomik etkenlerin yan sıra OAPEC (petrol ihraç eden Arap ülkeleri örgütü) ambargosu (1973), İran İhtilali (1979) üzere sert jeopolitik sarsıntılar da vardı. Bu defa, sert ve istikrarsız fiyat artışlarının, tedarik problemlerinin gerisinde patojenik, ekolojik, ekonomik, jeopolitik boyutlarıyla çok daha karmaşık bir dinamik var.

Patojenik boyut, Covid-19 salgınıyla ilgili. Covid-19 salgını pandemiye dönüşünce, hastalığın tesirleri ve devletlerin aldıkları, kapatma, toplumsal aralık, karantina üzere tedbirler hem tüketici talebini, turizm dalını, perakende bölümünü olumsuz bir istikamette etkiledi, güç tüketimini apansız ve şiddetle düşürdü. İkincisi; salgın, çok uluslu şirketlerin birçok üretim platformuna konut sahipliği yapan Çin’in Vuhan kenti karantinaya alınınca ortaya çıkan durumun sergilediği üzere birçok noktada tedarik zincirlerini koparttı, üretim ve nakliyecilik münasebetiyle güç tüketimi süratle frene bastı.

Covid-19 aşıları, test sistemleri devreye girer ve sıhhat bölümü son gelişmelere ahenk sağlarken; hükümetler ekonomik basınca dayanamayarak tedbirleri azaltmaya, tüketici talebi ve iktisat süratle canlanmaya başladı. Güç dalı de bu duruma ahenk göstermekte zorlanınca arz yetersiz kaldı. Ekolojik boyut ise iklim krizinin tesirleriyle olduğu kadar iklim krizini tedbire sürecinde fosil yakıtlardan uzaklaşma uğraşlarının piyasalara getirdiği belirsizliklerle de bağlantılı. Sonbahar ve kış mevsiminde kimi bölgelere ansızın çöken çok soğuklar gaza, petrole ve hatta kömüre olan talebi birdenbire arttırıyor.

Buna karşılık yazları çok sıcak hava dalgaları, soğutucu ve klima kullanımı üzerinden elektriğe olan talebi birdenbire ve süratle arttırıyor. Ek olarak çok soğuklar Avrupa’da kimi yerlerde elektrik üreten rüzgâr tribünlerinin verimliliklerini azalttı. Bu türlü bir soğuk dalgası ABD’nin Teksas eyaletinde, vaktinde kışa hazırlayacak yatırımlar ihmal edilmiş bir dağıtım şebekesini günlerce çalışamaz pozisyona soktu. Asya’da, Çin’in güneyinde su baskınları sonucu birtakım kömür madenlerinin randımanı düştü.

İklim krizinin tesiriyle oluşan kuraklıklar, bilhassa Çin’de ve Güney Amerika’da da hidroelektrik üretiminin kapasitesini ve randımanını düşürdü, doğal gaza ve kömüre olan talebi arttırdı. Özetle güç bölümü, Covid-19 kontrol altına alınmaya başlarken süratle artan güç talebini gerektiği üzere karşılayamadı.

Yukarda değindiğim ekonomik şartlara ek iki etkenden daha kelam etmek gerekiyor. Bunlardan biri 1980’lerden başlayarak süratle özelleştirilen güç kesiminde üretici ve dağıtıcı şirketlerin, sabit sermaye yatırımlarını en az da tutmaya çalışarak, öncelikle var olan sabit sermayeden en yüksek karı üretme eforu üzerinde odaklanmış olmalarıyla ilgili: Hem kapasite gereken süratle artmadı, hem de var olan alt yapı eskimeye, kırılganlaşmaya başladı.

İkincisi, yatırım bankaları, fosil yakıttan uzaklaşma sürecinin, yenilenebilir teknolojilerin gelişmesinin hızlanma mümkünlüğünü düşünerek, kapasite arttıracak krediler karşısında giderek daha az istekli davranmaya başladılar. 2000’li yıllarda iklim krizi konusu öne çıktıkça; ABD’de kaya gazı ve topraktan basınçla çıkarılan petrol alanındaki çalışan birçok orta büyüklükteki üreticiler, kredi alabilme olasılıklarını muhafaza hesabıyla, fiyatları, karlılıklarını yüksek tutabilmek için kapasiteyi bilerek arttırmadılar.

Öbür taraftan, globalleşme devrinde, likit doğal gaz tedarik süreci, talebi boru çizgileriyle ve uzun devirli kontratlarla karşılama pratiğinden, tankerlere ve spot piyasa alımlarına yanlışsız kaymaya başladıkça, bütünleşmiş, son derecede dinamik bir gaz piyasası oluşmaya, dahası gaz bir girdi olma özelliğinin yanı sıra, bir yatırım enstrümanına dönüşmeye, fiyatı da spekülasyon konusu olmaya başladı. Bu da güç bölümünde, fiyatın belirlenmesinde arz-talep münasebetinin katkısını daha da istikrarsızlaştırdı.

JEOPOLİTİK-JEOEKONOMİ DE DEĞERLİ BİR ETKEN

Jeopolitik-jeoekonomik problemler da arzın talep karşısında yetersiz kalmasına, fiyatların yükselmesine katkı yapıyorlar. Örneğin, Rusya devlet şirketi Gazprom, Avrupa’ya verdiği gazı artırmadı ya da artıramadı. Bu durum tahminen Ukrayna problemine, Avrupa Birliği (AB) ve NATO’nun haline bir reaksiyon olarak okunabilir.

Lakin, şayet artırmamış değil de artıramamış ise bu durum, Rusya’nın gaz piyasasında Avrupa Birliği’nin Çin karşısında rekabet gücünü kaybetmesi ve gazın Avrupa yerine Çin’e gidiyor olması olarak da yorumlanabilir. Bu mevzuda analistler ortasında şimdi bir görüş birliği yok. Bu belirsizlik de fiyatlar üzerinde baskı yaratan bir öteki etken olarak karşımıza çıkıyor.

Fakat, 2020-21 güç “krizinin” ardında, en kıymetli jeopolitik-Jeoekonomik etken olarak Çin’in artmaya devam eden güç talebinin yattığını söyleyebiliriz. (Adam Tooze, “Energy crisis 2021- The China shock, 28/12/21) Milletlerarası Güç Ajansı’nın (IEA) son kömür raporunda (Coal, 2021 Analysis and Forecast 2024) işaret edildiği üzere Çin dünyada kömür üreten, tüketen ve ithal eden ülkelerin başında geliyor.

Çin ihtiyacını karşılayacak ölçüde kömür üretemediği vakit ve açığı ithalat ile kapatamadığında, gaz tüketimine ve ithalatına yöneliyor. Çin, Likit Doğal Gaz ithalatında da 2020 ve 2021 yıllarında, Japonya’yı geçerek bu alanda dünya birincisi oldu. IEA’ya nazaran dünya gaz piyasasında da fiyatları, Çin’in ihtiyaçları yönlendiriyor.

Geçtiğimiz iki yılda Çin’de iklim şartları (sel baskınları), Covid-19 tesirleri, kömür kesimini, üretimi küçük madenlerden büyük madenlere kaydırarak yenden yapılandırma sürecinin tesirleri kömür üretimini aksatırken elektrik talebini (aşırı soğuk, çok sıcak dalgaları) artırdı. Çin’in en kıymetli tedarikçileri olan Asyalı üreticiler de misal nedenlerle, kapasite derdi çektiklerinden, açığı kapatamayınca Çin’de güç tüketimi talebi talep doğal gaza yöneldi.

Bu sırada Çin global ısınmayla uğraş bağlamında başlattığı kampanya kapsamına 7 milyon hanenin daha ısıtma sistemlerini kömürden gaza çevirdi. Tüm bu etkenler birleştiğinde Çin’in toplam gaz talebi %16 oranında artmış. Bu artış ithalata yansıyarak global doğalgaz fiyatları üzerinde büyük bir basınç oluşturdu. 2021’de Çin iktisadı %8 seviyesinde büyüdü. Çin’in elektrik tüketimi bu periyotta yaklaşık %10 arttı.

IEA bu basıncın tesirlerinin 2024 yılına kadar uzayabileceğini düşünüyor. AB ekonomilerinin doğal gaz ithalatı ihtiyaçlarının AB sıhhat sistemleri Covid-19 sürecine adapte epeyce, ekonomileri toparlandıkça artmaya devam edeceğini var düşünürsek; güç tedarik süreçlerindeki, fiyatlarındaki istikrarsızlıkların 2022 yılı boyunca faal olmaya devam etmesini bekleyebiliriz.